„Prawdziwa odnowa muzyki kościelnej może nadejść jedynie w ślad za wielką tradycją przeszłości, chorału gregoriańskiego i kościelnej polifonii,” Benedykt XVI.
Koncert legendarnego już zespołu chóralnego Organum odbędzie się 4 lipca 2012, w środę o godzinie 21.00, w kościele pod wezwaniem Św. Trójcy, w starosądeckim Klasztorze Sióstr Klarysek.
Program koncertu w Starym Sączu jest w jakimś sensie powrotem do źródeł muzyki wokalnej średniowiecza, a także genezy samej nazwy zespołu Organum.
Od XII wieku "organum" oznaczało gatunek średniowiecznej heterofonii, a następnie polifonii, z dominującym głosem tenorowym (z chorału) i zazwyczaj wyższymi głosami towarzyszącymi, które początkowo były traktowane, jako swoisty „ozdobnik” chorału gregoriańskiego.
Program koncertu jest zatytułowany „Polifonia średniowiecza”, a zawiera utwory sakralne Kościoła rzymskokatolickiego (w większości polifoniczne) z XII.wieku, a wśród nich:
Hymn : Congaudet hodie celestis curia
Antyfona : Ad sepulcrum beati Iacobi
Prosa(sekwencja) : Laude iocunda melos
Alleluia : Nigra sum sed formosa
Conductus : Orienti oriens
Lectio libri sapientie
Conductus : Noster cetus psallat letus
Oratio : Ora pro nobis sancta Maria
Monition diaconale : Venite populi
Responsorium : Domus mea domus orationis vocabitur
Benedicamus Domino : Stirps Iesse florigeram
Prosa (sekwencja) : Res est admirabilis
Utwory pochodzą ze zbiorów Biblioteki Narodowej w Paryżu, Biblioteki Miejskiej w Limoges ( Res est admirabilis), a także ze zbioru Codex Calixtinus (Ad sepulcrum beati Iacobi).
Muzyka sakralna, zwłaszcza dawna, ale też i epok późniejszych tworzy w słuchaczach i wykonawcach atmosferę refleksji, modlitwy, inspiruje i przynosi ulgę, a przede wszystkim stanowi część oprawy liturgii oraz sama w sobie jest formą modlitwy.
Słuchanie muzyki sakralnej może stać się rodzajem przeżycia artystycznego, któremu w naturalny sposób bliskie jest medytacyjne skupienie, pragnienie wewnętrznej harmonii, tak trudnej do osiągnięcia, bez zachowania koniecznego dystansu do sfery profanum.
Ensemble Organum działa od trzydziestu lat i cieszy się niewątpliwie zasłużoną międzynarodową renomą. Jego siedzibą jest Opactwo cysterskie w Senanque, zagubione wśród pachnących lawendą pól Prowansji.
Zespół ten, kierowany od jego powstania przez Marcela Peresa to już właściwie instytucja, instytut naukowy badań nad kulturą muzyczną, który specjalizuje się w wykonywaniu przede wszystkim repertuaru europejskiego średniowiecza, ale nie tylko, bo czerpie inspiracje z tradycji wokalnej Bliskiego Wschodu, muzyki żydowskiej, muzyki perskiej, polifonii śpiewów korsykańskich i wielu innych tradycji.
Skład chóru jest zależny od aktualnie wykonywanego przez Organum programu i może go tworzyć od kilku do kilkunastu wykonawców. W programie koncertu w Starym Sączu dość nietypowo będą śpiewać: Marie Madeleine Moureau : sopran, Mathilde Daudy : alt, Jean Etienne Langianni: baryton, Marcel Pérès : baryton i Antoine Sicot : bas.
Tajemnica ogromnej siły wyrazu artystycznego zespołu Organum leży nie tylko w doskonałym przygotowaniu wokalnym śpiewaków, ale wynika również z głębokiej znajomości tradycji rozwoju muzyki średniowiecznej, w tym zarówno różnych form chorału, jak i polifonicznej muzyki sakralnej.
Chorał gregoriański jest związany ściśle z obrządkiem Kościoła rzymskokatolickiego i stanowi jedną z czterech wersji śpiewu liturgicznego obok śpiewu galijskiego (kultywowany głównie w Prowansji), mozarabskiego (inaczej wizygockiego, kultywowany w Hiszpanii i nadal celebrowany w Toledo) i ambrozjańskiego (mediolańskiego).
Europejska tradycja muzyki sakralnej rozwijała się również pod wpływem chorału bizantyńskiego i jego szczególnego sposobu wykonywania. Wielogłosowość oparta na wybrzmiewaniu samogłosek prowadzi do efektu zwanego burdonem. Burdon (w języku greckim określenie na brzmienie świerszcza) prowadzi do rezonansu pojawiającego się jako dodatkowy efekt w trakcie wokalizy. Burdon to stały basowy dźwięk towarzyszący głównej melodii, realizowany wokalnie lub za pomocą burdonowych piszczałek. Występował w muzyce ludowej muzyce orientu, niektórych formach i tańcach, np. gawot, musette,…
Chorał bizantyński oparty jest głównie na brzmieniach prowadzących do efektu rezonansu burdonowego z minimalną liczbą ornamentów. Jej niezwykle złożony, doskonale wertykalny system zapisu wyprzedził najnowsze badania fizjologii słyszenia, zgodnie z którymi odległości między pełnymi tonami oktawy dla ludzkiego słuchu nie są jednakowe.
Muzyka grecko-bizantyjska przenikała od VI wieku do Rzymu, a szczyt jej popularności przypadał na okres karoliński. W Rzymie miejsce tradycyjnego śpiewu bizantyńskiego zajmowały formy znacznie prostsze np. kanon. Pod wpływem bizantyjskiej tradycji wokalnej stopniowo następowały zmiany, które były jednak dość powolne, a zanim ukształtowała się w pełni średniowieczna polifonia, pojawiła się forma „pośrednia” średniowiecznej heterofonii.
Znana muzykolog, specjalistka w dziedzinie muzyki średniowiecza pani A. Lisecka, w swoim eseju „O średniowiecznej polifonii” pisze: „Ze względu na zgodny kierunek ruchu głosów w przebiegu melodii, organum nazwane zostało paralelnym, zaś prowadzenie ich w równym rytmie – techniką »nota contra notam« (nuta przeciw nucie). Głos, w którym znajdowała się melodia chorału określano mianem »vox principalis«, głos dopisany zaś – »vox organalis«. Taka wczesna, wielogłosowa kompozycja, była nie tyle nawet formą, co na początku sposobem zdobienia, ubarwienia melodii chorału wyglądała prosto, stanowiła skromny początek szeroko wkrótce rozpowszechnionych i aż do XVII wieku stosowanych kompozycji z cantus firmus”.
Kierujący chórem Organum, Marcel Peres potrafi po mistrzowsku wykorzystać nie tylko umiejętności śpiewaków tworzących zespół oraz ich pełne możliwości sztuki wokalnej, ale również swoją unikalną wiedzę o średniowiecznej architekturze i akustyce kościołów oraz potrafi po mistrzowsku wykorzystać akustykę wnętrza świątyni, co sprawia, że dzięki temu można jeszcze pełniej odczuć i zrozumieć siłę wyrazu ich sztuki wykonawczej.
Dla nas współczesnych, zanurzonych w pędzącej rzece spraw bieżących muzyka sakralna, a zwłaszcza chorał gregoriański i średniowieczne utwory polifoniczne mogą skutecznie dopomóc w odnalezieniu drogi do samego siebie.
Chorał gregoriański przemawia do nas z głębi tradycji średniowiecza, przynosi wytchnienie, ukojenie dla splątanych w nas przeciwności, a dzięki temu zbliża do wewnętrznej harmonii.
Zapraszam na koncert Organum w Starym Sączu, a także do udziału w naborze do Warszawskiego Zespołu Chorałowego, prowadzonego przez prof. Tadeusza Olszewskiego, w Warszawie przy Kościele SS. Wizytek, na Krakowskim Przedmieściu.
